«خلم» افغانستان دارای بازار، باغ و عمارت‌های بسیاری است که از دوران پادشاهان کوشانی، به‌جای مانده و در سال‌های اخیر مورد توجه باستان‌شناسان، قرار گرفته است.
«خلم» (تاشقرغان) یکی از ۱۰۰۰ شهر باختر و همزاد بلخ بامی می‌باشد که در گذرگاه راه ابریشم و دهانه «دروازه سنگی» هندوکش، موقعیت دارد.
«خلم» شهری قدیمی و باستانی است که آبادی‌های فراوانی در مرکز و محلات آن ساخته‌شده و از شهرهای متمدن دنیای قدیم، شمرده می‌شود.
اکثرا آبادی‌های اطراف و نواحی آن مطابق سیاست نظامی دولت‌های باختر در مقاطع گوناگون زمانی احداث و آباد شده و هر کدام با نام و نشان ویژه از دوران عظمت و جلال این شهر باستانی، حکایت می‌کند.
با تأسف این حصارهای تاریخی به‌مرور زمان با تهاجم کشورهای بیگانه و سلاطین کشو‌های مهاجم آسیب دیده و به تپه‌های مخروبه تبدیل شده‌است.
چنان‌چه در ۲۵ کیلومتری شمال خلم آثار مخروبه این قلعه‌ها و حصارها به‌نام‌های «قوش تپه»، «شورتپه»، «زرکمرتپه»، «چترآباد»، «شهربانو»، «قلعه‌چه»، «کهنه مسجد»، «استخوان زار»، «کشمش خانه» و غیره موجود است.
تاکنون در تعدادی از این حصارهای مخروبه کاوش‌های باستان‌شناسی به‌طور حرفه‌ای و بعضاً به‌صورت غیرفنی توسط اهالی محل صورت گرفته و یک مقدار آثار قیمتی نیز از آنها کشف شده است که بر سوابق تاریخی و قدمت باستانی این محلات، دلالت می‌کند.
اینک ما پای خرابه‌های تعدادی از این آثار تاریخی به‌حکایت می‌نشینیم و به تشریح سوابق و پاره‌ای از این آثار تاریخی از جمله «شهربانو»، «بالاحصار»، «کهنه خلم»، «شورتپه»، «بازار سرپوشیده» و باغ «جهان‌نما» تا جایی‌که معلومات مستند موجود است می‌پردازیم.
«شهربانو»
یکی از آثار تاریخی مهم منطقه باستانی خلم، شهربانو است که در ۱۸ کیلومتری شمال شهر «تاشقرغان»، واقع شده‌است.
گرچه مرور ایام و دست تطاول حوادث شهر مذکور را کاملا تخریب و به تپه‌های خاکی تبدیل کرده است، اما اسناد و روایات تاریخی بیان‌گر آن است که تپه‌های مذکور نشان از شهر تاریخی بزرگی است.
بنابر شهادت آثار کشف‌شده ۴ هزار سال قدمت تاریخی داشته و توسط زنی بنام «بانو» که بانی و موسس آن بوده ساخته شده و امور آن توسط این زن رسیدگی می‌شده است.
شواهد تاریخی بر آن دلالت دارد که «شهربانو» حاکم ظالمی بوده است، چنان‌چه نهر تاریخی شمال خلم که از نواحی قلعه «زال» قندوز تا مزار شریف به‌طول ۱۱۶ کیلومتر کشیده شده و نواحی خلم را سرسبز و شاداب می‌ساخته‌است که به‌نام نهر «ظلم‌آباد» نام‌گذاری شده که هنوز هم به همین نام معروف است، بر ظلم «شهربانو» دلالت می‌کند.
در کتاب «تاریخ افغانستان» تألیف استاد «احمدعلی کهزاد» نوشته شده است که کنکاش‌های باستان‌شناسی در افغانستان، از سال ۱۹۳۶ به این طرف در زمان حاکمیت «ظاهرشاه» توسط هیئت‌های باستان‌شناسی فرانسوی در مخروبه‌های شهربانو و محلات اطراف آن، صورت گرفته است.
در کشف آثار باستانی گاهی به‌صورت غیر فنی اهالی محل به منطقه پرداخته‌اند که در نتیجه این کاوش‌ها از مخروبه‌های شهربانو بعضی ظروف نفیس سفالی و شیشه‌ای ،کنده‌کاری‌های ارزشمند، مهره‌ها، سکه‌های قدیمی و مجسمه‌ها به‌خصوص مجسمه‌های سفالی «آناهیتا» رب‌النوع آبکه از لحاظ قدمت تاریخی ارزش ویژه دارد، به‌دست آمده است.
«شهربانو» منطقه باستانی و تاریخی که قدمت تاریخی آن به استناد کشف مجسمه‌های آناهیتا به‌دوره‌های ماقبل تاریخ یا معاصر آبادانی شهر بلخ مطابقت می‌کند، یعنی دوره‌های قبل از آغاز مهاجرت‌های جمعی آریایی‌ها از غرب در تاریخ هزاره چهارم و پنجم قبل از میلاد.
بازار سرپوشیده خلم(تیم کلاه‌فروشی خلم)
یکی از آثار قدیمی خلم، بازار سرپوشیده یا تیم کلاه فروشی آن است که در زمان حاکمیت «اشترخانی‌ها» آخرین دوره تیموری ۱۵۹۹-۱۷۸۵ میلادی با بعضی ساختمان‌های دیگر از قبیل «بالاحصار»، مسجد جوار تیم ساخته‌شده است.
بازار کلاه فروشی خلم که به صورت یک قلعه مستحکم در وسط بازار شهر ساخته شده از جهت مرکزیت و استحکام و طرز ساختمان خود اهمیت خاصی داشت.
دورتادور ایوان مرکزی و دایره وسیع‌تر گنبد مرکزی دکان‌های متعدد ساخته شده تمام این رسته‌ها مسقف بوده گنبدهای مستحکمی روی آنها ساخته شده گنبد وسطی تیم یک گنبد بزرگ و بسیار مجلل بوده که از نقاشی‌ها و اسلوب معماری دوره تیموری کشور افغانستان حکومت می‌کند.
علاوه بر این‌که سقف آن منقش است با تعداد ۲۰۱ پیاله جانان و نعلبکی چینی مزین شده که احتمالا از ولایات «کاشغر» ترکستان و چین آورده شده که به زیبای آن افزوده است.
رسته‌های بازار توسط دروازه‌های بزرگ و مستحکم که به جاده‌های اطراف بازار متصل است محافظت و حراست می‌شود.
این دروازه‌ها هنگام شب قفل و مسدود می‌شود و حصار مستحکم را تشکیل می‌دهد . بازار سرپوشیده خلم نسبت شهرت تاریخی و شکل ویژه ساختمانی خود از بهترین محل گردشگری منطقه به‌حساب می‌آید و گردشگران همواره از آن دیدن می‌کنند.
نجیب‌الله صمدی، در وبلاگ خود به نام «خلم زیبا» می‌نویسد: تیم مذکور در فصل تابستان نهایت جای فرح‌‌بخش و در موسم سرما، جای بسیار مناسب بوده است. مراقبت این محل گردشگرپذیر، نهایت ضروری به‌نظر می‌رسد.
از آن‌جایی‌که بازار سرپوشیده خلم، یکی از مفاخر تاریخی کشور و از مکان‌های عمده گردشگری منطقه اسلامی افغانستان توجه شود تا در راستای بازسازی و نوسازی مفاخر تاریخی به وسیله وزارت‌های اطلاعات و فرهنگ و وزارت شهرسازی و دهات در ساخت مجدد آن، اقدام کنند.
بازارهای سرپوشیده نظیر آن که در شهر «بخارا» و «سمرقند» در کشور هم‌جوار «ازبکستان» و هم‌چنان در کشور هلند موجود است، بهترین الگوی آنها خواهد بود.
باغ «جهان‌نما»
در جنوب غرب شهر تاشقرغان(خلم) در دامنه‌های تپه‌های کوه «کنج» باغ بزرگ بنام باغ «جهان آرا» یا باغ جهان نما احداث شده که در سمت جنوب باغ مذکور قصر مجلل و با عظمتی جلب توجه می‌کند که یکی از بناهای شکوهمند تاریخی صفحات شمال کشورها پنداشته می‌شود و از شهرت خوبی برخوردار است.
کتاب تاریخ جدید درسی مدارس چاپ دوره کودتا در صفحه ۸۴ خویش در مورد باغ جهان نما چنین می نویسد. «امیر عبدالرحمن‌خان تاشقرغان» را بسیار زیبا ساخت.
او در سال ۱۲۳۲ خورشیدی حاکم آن‌جا را مشخص کرد، در سال‌های بعد امیر عبدالرحمن خان چندین مرتبه به تاشقرغان رفت و قصر قشنگی را در آن‌جا آباد کرد.
در اطراف این قصر یک باغ وجود دارد که این باغ به نام باغ جهان نما یاد می شود. به استناد نوشته فوق می‌توان توضیح داد که باغ «جهان‌آرا» یا «جهان‌نما» و عمارت با شکوه آن در عصر «امیر عبدالرحمن خان» در سال ۱۲۳۶ خورشیدی ساخته شده است.
عمارت باغ، از فن معماری و ظرافت کاری معماران ماهر ۲۰۰ سال قبل افغانستان حکایت می‌کند.
ساختمان در ۲ گوشه شرقی و غربی آن ۲ سالن بزرگ غذاخوری موجود بوده طرف جنوب قصر اتاق‌های استراحت، حمام و تحویل خانه قرار دارد.
ساختمان مذکور دارای ۵ سالن بوده ۲ اتاق آن به‌سمت جلوی عمارت و ۳ پله دارند در ۲ گوشه شرقی و غربی ساختمان ۲ دیده‌بانی محافظین در ۲ طرف برج‌های آن قرار داشته که گلدسته طرف غرب آن تخریب و گلدسته شرقی آن نیمه تخریب و سالم مانده است.
باغ مذکور در محدوده ۷۰ جریب زمین را در برگرفته حوض عریضی مستطیل شکل در صحن باغ روبه‌روی قصر جلب توجه می‌کند
چمن های باغ با انواع درختان میوه دار تزیین شده است علاوه بر آن درختان سرو در اطراف خیابان مرکزی آن به‌طراوت و سرسبزی باغ افزوده و به جاده های آن نمای خاص بخشیده است.
باغ و عمارت شکوهمند آن در طول دوران حیات خویش گاهی به صورت مهمان‌خانه دولتی و زمانی هم به صورت ساختمان خواب‌گاه شاگردان دبیرستان «رشدیه» و زمانی هم به صورت دفتر ادارات و موسسات دولتی و در دوران بحران قرارگاه فرماندهان جهادی و در زمان دولت اسلامی به وزارت اطلاعات و فرهنگ، تعلق یافته‌است.
اکنون کتابخانه خلم در آن انتقال داده شده دیوارهای اطراف باغ با قسمتی از ساختمان آن تخریب شده به ترمیم مجدد نیازمند است.
در صورت عدم توجه عمارت تاریخی باغ ممکن است کاملا تخریب شود. قابل تذکر است.
بعد از این‌که در سال ۱۳۸۳ باغ جهان‌نما به وزارت اطلاعات و فرهنگ داده شد یک موزه در آن تاسیس شد که بیشتر از ۷۰ اثر تاریخی از دوره‌های «یونان» و «باختری»، «کوشانی‌ها» و دوره‌های اسلامی و سکه‌های شاهان معاصر در آن موجود است.
آدرس: ولایت بلخ، ولسوالی خلم
نویسنده:علی سلطانی هروی
شما اولین دیدگاه را ثبت نمایید.