یکی از گنجینه‌های مهم افغانستان، گنجینه «میرزکه» در نواحی شهر «گردیز» مرکز ولایت «پکتیا» در جنوب‌شرق این کشور است که در سال ۱۳۲۶خورشیدی، برای اولین بار کشف شد.

در واقع کشف منطقه باستانی میرزکه، یکی از با ارزش‌ترین و بزرگترین کشفیات آثار تاریخی در جهان است.

جغرافیای میرزکه

میرزکه در فاصله ۳۰ کیلومتری شمال‌شرقی شهر گردیز در کنار ۲ رودخانه «احمدزایی» و «میرزکه» واقع شده است که قبایل «منگل» در آن رفت و آمد دارند.

در کنار رودخانه میرزکه تپه‌ای قرار دارد که ساکنین محل آن را «کافرکوت» می‌خوانند.

اولین حفاری

در فاصله ۷۰متری «کافرکوت» در کنار مسیر نیمه‌بیابانی رودخانه میرزکه چشمه‌ای قرار دارد.

در بهار سال ۱۳۲۶ خورشیدی برای اولین بار زنان قبایل منگل که برای برداشتن آب به آنجا رفته بودند، سکه‌هایی را در سطح چشمه مشاهده کردند.

سکه‌های به دست آمده از این چشمه، بین مردم دست به دست می‌شد تا این که باستان شناسان را به منطقه کشاند.

با تحقیقات و حفاری مختصری که پیرامون این چشمه صورت گرفت، مشخص شد که در اطراف آن، خانه بزرگ مربع شکلی که هر ضلع آن ۶ متر طول داشت، وجود دارد و در مجاورت آن خانه نیز خانه‌های کوچک‌تری دیده می‌شد.

چشمه متبرک

با تحقیقات بیشتری که صورت گرفت مشخص شد که در محل کشف سکه‌ها، چشمه متبرکی وجود داشته است که مردم به قصد تبرک، در آن سکه می‌انداخته اند.

«احمدعلی کهزاد» یکی از باستان شناسان و مورخان افغانستان که خود نیز از نزدیک در کشف این منطقه در سال ۱۳۲۶ حضور داشته است، در کتابی تحت عنوان «افغانستان در پرتو تاریخ»، نوشته است:

هویدا گردید که در اعصار باستانی پیش از اسلام و پیش از عهد مسیح در آنجا چشمه متبرکی بوده که مردم به افکندن سکه در آب آن معتاد بودند و بدین ترتیب از حوالی قرن ۴ قمری تا حوالی قرن سوم مسیحی در حدود ۷۰۰ سال نمونه‌های مسکوکات پادشاهان و سلاله‌های مختلف افغانستان به تعداد زیادی در آنجا متراکم شده بود.

انتقال سکه‌ها به موزه کابل

کهزاد در ادامه یادآور شده است: در حدود ۵۰ هزار سکه قدیمی در این چشمه موجود بوده که بیشترین آن‌ها را مردم منطقه در همان دوران در بازارهای کابل، «جلال‌آباد» و «پیشاور» به فروش رسانده‌اند.

با وجود این، باز هم بیش از ۱۰ هزار عدد از این سکه‌ها به موزه کابل منتقل شد.

این مورخ افغانستانی که مسئولیت انتقال این سکه‌ها را به موزه کابل نیز بر عهده داشت، تصریح کرده است: سکه‌های منطقه میرزکه که به موزه کابل منتقل شد بزرگترین مجموعه مسکوکات پیش از اسلام بود که موزه کابل در خود می‌دید.

تفکیک تاریخی سکه‌ها

با انتقال مسکوکات به موزه کابل، باستان شناسان افغانستان و خارجی به تقسیم‌بندی و تفکیک تاریخی آنها پرداختند.

آنان این سکه‌ها را که از نگاه جنس، فلز، نقره و مس بود به دو دسته تاریخی تقسیم کردند.

دسته‌ای از این سکه‌ها، محلی بود که بیشتر در مناطق جنوبی و جنوب‌شرقی افغانستان و در «قندهار» و «پنجاب» به ضرب رسیده بود.

این سکه‌ها ضمن این که نام پادشاهی در آن ذکر نشده بود، شکل مرتب و منظمی نیز نداشتند.

اما دسته دیگر، مرتب و منظم بود و اسم و تصاویر سلسله‌های تاریخی عصر باستان از قبیل شاهان یونانی جنوب «هندوکش» و «اسکایی» و «پارتی» و «کوشانی» روی آنها حک شده بود.

روی برخی از این مسکوکات تصویر انسان، سلاح، پرندگان، ستارگان و برخی از آثار تاریخی نیز دیده می‌شد.

باستان شناسان، تاریخ ضرب این سکه ها را به قرن ششم قبل از میلاد نسبت داده‌اند.

این روشن می‌سازد که قبل از حضور یونانیان در افغانستان، ضرب این قبیل سکه‌ها در شرق افغانستان و در قندهار تا کنار رود «سند» رواج داشته است.

«شلوبرژه» و «کوریل» ۲ نفر از باستان شناسان مطرح دنیا در کتاب «خزاین مسکوکات افغانستان» نوشتند: مجموعه مسکوکات میرزکه بزرگترین مجموعه از سکه‌های است که به طور تجمیعی از یک منطقه مشخص در خاک افغانستان کشف شده است.

میرزکه در نیم قرن گذشته

پس از کشف سکه‌های مختلف در چشمه میرزکه، این منطقه شاهد حفریات گوناگون مجاز و غیر مجاز  قرار گرفت و در عین حال توجه موسسات بین المللی از جمله «یونسکو» را به خود جلب کرد.

در طول نیم قرن گذشته از منطقه میرزکه، آثار مهم دیگری کشف شده که بیشتر آنها توسط قاچاقچیان آثار عتیقه در بازارهای خارجی به فروش رسیده است.

بنا به نقل مردم منطقه گردیز و پکتیا که در رسانه‌ها نیز منتشر شد، در زمان تجاوز شوروی سابق به افغانستان، بمبی توسط جنگنده‌های روسی، به تپه میرزکه اصابت کرد که منجر به کشف گنجینه‌های جدید در محل انفجار شد.

پس از این حادثه، نزاع سختی بین مردم منطقه برای تصاحب این گنجینه صورت گرفت و در نهایت به توافق رسیدند که منطقه میرزکه متعلق به همه آن‌ها است.

پس از این توافق بود که مردم محلی به حفاری غیرمجاز و غیرفنی در منطقه دست زدند و ثروت سرشاری را نصیب قاچاقچیان آثار باستانی کردند.

در طول سال‌های جنگ‌های داخلی و دوره طالبان، موزه کابل مورد دستبرد غارتگران آثار باستانی قرار گرفت و اکثر اشیای گنجینه منطقه میرزکه نیز از این موزه به غارت رفت و در پاکستان و دیگر کشورهای اروپایی به فروش رسید.

بزرگترین غارت از منطقه میرزکه در سال‌های ۱۹۹۲ و ۱۹۹۳ میلادی صورت گرفت و گنجینه عظیمی از طلا و نقره به ارزش صدها کیلو از این محل خارج شد.

به دنبال غارت گنجینه میرزکه، سازمان فرهنگی یونسکو در سال ۱۹۹۴ با نگرانی از این روند اعلام کرد که آثار عتیقه افغانستان در بازارهای اروپایی در حجم بالایی به فروش می‌رسد.

این سازمان از همه خریداران اروپایی خواست تا از خرید آثار عتیقه افغانستان از دست دلالان و قاچاقچیان خودداری کنند.

در دوره طالبان نیز در منطقه میرزکه حفاری‌های غیرمجازی صورت گرفت چنانچه نشریه «میهن» در یکی از شماره خود به نقل از منابع خارجی نقل کرد: گنجینه عظیمی از جواهرت و مجسمه‌های طلایی و حدود ۳ تن طلا و نقره از این منطقه به دست آمد که تا آن زمان بزرگترین گنجینه کشف شده بود.

هیچ یک از این آثار بدست آمده در سال‌های اخیر، به موزه ملی افغانستان نرسید و همگی توسط دلالان آثار باستانی از افغانستان خارج شد و در بازارهای جهانی «نیویورک»، «زوریخ»، «توکیو» و «لندن» به قیمت‌های بالا به فروش رفت.

در مجموع تاکنون سکه‌های به دست آمده از منطقه میرزکه بیش از ۵۰ هزار اثر که قدمت آن‌ها به قرن ششم قبل از میلاد تا قرن نوزدهم میلادی می‌رسد، برآورد شده است.