مناره‌های هرات؛ هنر دوره تیموری

مناره‌های مصلی هرات، یادگار اوج شکوفایی هنر دوره تیموری است با ارتفاع بیش از ۳۰ متر که ۵ پایه از آن‌ها امروزه برقرار می‌باشد و هنوز به عنوان نگین هرات از آن‌ها یاد می‌شود.

هرات به عنوان نگین خراسان، در قرن نهم و اوایل قرن دهم هجری در دوره تیموریان، شکوفاترین مرحله تاریخی خود را از نظر گسترش هنر، ادبیات، علوم، عرفان و صنایع دستی و معماری، دارا بوده است.

آن‌گونه که «ولی‌شاه بهره»، در کتاب «هرات نگین خراسان» نوشته است، سلاطین تیموری که توجه خاصی به احداث بناهای تاریخی اعم از مساجد، خانقاه‌ها، کتابخانه‌ها و سایر اماکن فرهنگی داشتند و «گوهر شاد بیگم» همسر «شاهرخ میرزای تیموری» برای اولین بار در ۸۲۰ هجری قمری، پروژه احداث «مصلی هرات» را آغاز کرد و این مصلی شامل مدرسه و مسجد جامع گوهرشاد، مدرسه و خانقاه «سلطان حسین بایقرا»، مسجد جامع «امیر علی شیرنوایی»، «دارالحفاظ»، خانقاه و مدرسه «اخلاصیه» بود.

اینک نیز در نگاه اول و از فاصله‌ای بسیار دور از هر سمت که به شهر هرات وارد شوید چیزی را به چشم می‌بینید که ستون‌هایی است بسیار بلند و آجری که بقایای مصلی هرات و همان مناره‌ها می‌باشد.

در میان این مناره‌ها مقبره‌های سلطان حسین بایقرا، امیر علی شیر نوایی و گوهرشاد خاتون باقی مانده است.

در منطقه‌ای که اینک مناره‌ها قرار دارد، در گذشته شامل چند باغ، مدرسه، مسجد و مصلی به نام‌های مدرسه گوهرشاد، مسجد گوهرشاد، مدرسه سلطان حسین، خانقاه سلطان حسین، مسجد جامع امیر علی شاه، دارالحفاظ، مدرسه اخلاصیه، باغ نسوان بوده که همه از شاهکارهای معماری اواخر قرن هشتم و نهم قمری در دوره تیموری است.

پس از مرگ تیمور و حکومت شاهرخ بر هرات تا دوره سلطان حسین بایقرا و وزیر وی امیر علی شاه نوایی و حمایت این حاکمان هنرپرور هرات محل تجمع هنرمندان و صنعتگران بسیاری شد که آثار بسیار فاخری در تمام زمینه‌ها از خود باقی گذاشتند.

مناره‌ها بخش کوچکی از آین آثار است که تاکنون عیلرغم همه حوادث از گزند روزگار محفوظ مانده است.

عکس‌های باقیمانده از اوایل قرن بیستم مناره‌های هرات همچنان دارای تزئینات بسیاری بوده که متاسفانه در زمان روس‌ها به کل از بین رفته و آثار گلوله و خمپاره و مین در این منطقه زخمی چرکین بر بدنه مناره‌ها برجای گذاشته است.

استحکام این مناره‌ها به حدی می‌باشد که در پی این همه حوادث عمدی و طبیعی همچنان پابرجاست و با اینکه از محور عمودی خویش خارج شدند اما هم چنان استوار به نظر می‌رسند در حقیقت مناره‌های هرات نشانه اقتدار و صلابت حکومت تیموری در این منطقه می‌باشند.

طبق نوشته «ولی شاه بهره» پژوهشگر آثار تاریخی هرات، پس از مرگ سلطان حسین بایقرا در نتیجه مخالفت‌ها و کشمکش‌های فرزندان وی، گویا هرات که نگین خراسان بود، نفرین شد و سپس در نتیجه حملات شیبانی‌ها و صفوی‌ها در ۹۱۲ هجری قمری، شهر هرات به ویژه مجموعه مصلی از گزند آفات حملات مصئون نماند تا اینکه در ۱۳۰۴ هجری قمری به تحریک انگلیس‌ها این مجموعه با خاک یکسان شد و از آن مجموعه فقط ۱۰ مناره رفیع و مزین با گنبد گوهرشاد باقی ماند که به مرور زمان مناره‌ها فرو غلتیدند و در حال حاضر فقط ۵ مناره از آن پابرجاست.