«برج عیاران» در جنوب غربی مرکز شهر بلخ، یکی از بناهای تاریخی و مدور است که از دوره کوشانی‌ها به یادگار مانده است.
برج عیاران، بنایی است مدور و ساخته شده از خشت پخته و ۸ دیدگاه دارد که توسط آنها می‌توان نواحی داخل و خارج شهر را مشاهده کرد.
آنگونه که «الهامه مفتاح» در کتاب «جغرافیایی تاریخی بلخ و جیحون و مضافات بلخ» نوشته است، این برج ساختمانی زیبا، هشت ضلعی و قدیمی است و در یک و نیم کیلو متری جنوب غربی مرکز بلخ واقع است.
برج عیاران برای دفاع از ولایت بلخ ساخته شده بود و قدمت تاریخی آن به دوران «کوشانی‌ها» و «یعقوب لیث صفاری» می‌رسد.
«سید رضا حسینی» باستان شناس معاصر بلخ در مورد موقعیت جغرافیایی این برج گفته است: برج عیاران یکی از آثار تاریخی است که هنوز هم دارای اهمیت است و هر کسی که می‌خواهد وارد بلخ شود به محض اینکه به نزدیکی دروازه «نوبهار» می‌رسد این برج را در سمت چپ خود می‌بیند.
به گفته این کارشناس آثار باستانی، بنا به حفاری‌های باستان شناسان فرانسوی که روی دیوارهای شهر بلخ و برج عیاران انجام دادند، قدمت تاریخی این برج به اوایل دوره کوشانی و قرن اول میلادی می‌رسد.
«ویچلوف» باستان شناس اروپایی در تحقیقی که پیرامون شهر بلخ و بناهای تاریخی آن در مجله «آشنا» داشته است در مورد معماری برج عیاران چنین نوشته است: «برج بنایی است هشت ضلعی که قطر میدان فوقانی آن ۱۶ آرشین می‌باشد. (آرشین به معنی ارنج یا پنجه می‌باشد و واحد طول است) میدان فوقانی برج را پنجره و دیواری احاطه کرده است. در داخل برج هشت ضلعی، دیوار هشت ضلعی دیگری بنا گردیده است که هشت راه دارد و قسمت مرکزی برج را سقفی حکاکی شده پوشانده است، از برج تمام شهر را می‌توان مشاهده نمود زیرا انحنای برج‌ها به سمت بخش آباد شهر ساخته شده است.»
اینکه چرا این برج به نام عیاران شناخته می‌شود بر اساس باوری عامیانه در میان مردم است که «الهمامه مفتاح» در کتاب «جغرافیایی تاریخی بلخ»، در مورد آن چنین نگاشته است:
«وقتی ابومسلم خراسانی به اشاره امام جعفر صادق«ع» صندوق پیکر شریف حضرت علی (ع) را از نجف پنهانی توسط عیاران آزموده که در هیئت دعات خود داشت، به خراسان انتقال داد، عیاران مذکور صندوق را از راه «مرو»، شاه جهان، چهارجوی، ترمذ و کلف و عبور از آمو، به بلخ رسانیده، پس از یک شب توقف در همین موضع مشهور به برج عیاران، در مرکز مزارشریف در جایی که مزارشاه ولایت نامیده می‌شود، جا به جا کردند و بالای آن حظیره‌ای مختصر بنا نمودند، از این جهت این برج به برج عیاران موسوم گردیده است.»
عیاران یا جوانمردان قشری از اقشار اجتماعی خراسان بزرگ را تشکیل می‌دادند که مردمانی هوشیار و از طبقه عوام جامعه بودند که آداب و رسوم اجتماعی خاصی داشتند.
آنگونه که در لغت نامه دهخدا آمده است در عهد «بنی عباس» شمار عیاران در بغداد، سیستان و خراسان بسیار بود و بقایای این گروه اکنون در مناطق مختلف به اسم‌های گوناگونی شناخته می‌شوند.
برج عیاران که زمانی برای دیدبانی ساخته شد بود، بارها بر اثر تهاجم ویران و در زمان تیموری‌ها دوباره مرمت و بازسازی شد.
از مهم‌ترین ویژگی‌های برج عیاران می‌توان به این نکته اشاره کرد که ترکیب ساخت آن به گونه‌ای بوده است که یک دیده‌بان هشت زاویه دید مختلف را در یک زمان می‌توانسته ببیند. از بالای این برج تمام شهر نمایان است و زیبایی‌های بلخ را می‌توان از فراز آن بهتر به تماشا نشست.
در روزنامه «عصر نو» که در ولایت بلخ منتشر می‌شود، از قول «خیرانی» باستان شناس ولایت بلخ آمده است: برجی که فعلاً دیده می‌شود بیش از ۲۰۰ سال سن دارد اما در همین موقعیت در گذشته‌ها برجی وجود داشته که در زمان ابومسلم خراسانی نیز وجود داشته و بعداً چندین بار خراب می‌شود و در بازسازی‌های اخیر، شکل فعلی برج را می‌سازند.
این برج تاریخی، در طول چند دهه گذشته بر اثر جنگ ویران شد و به تازگی گنبد وسط آن دوباره باسازی شده است.
آدرس: ولایت بلخ، جنوب غربی مرکز شهر بلخ، برج عیاران
نویسنده:علی سلطانی هروی
شما اولین دیدگاه را ثبت نمایید.